In een eerdere publicatie (De Vries e.a. 1997) concludeerden wij dat de vuistbijl van de Molen van Bels (Ov.) waarschijnlijk uit het Midden-Paleolithicum stamt, de tijd van de Neandertaler. Nieuwe argumenten, gepresenteerd in dit vervolgartikel, onderschrijven deze conclusie en geven aan dat de oorspronkelijk gerapporteerde neolithische datering onwaarschijnlijk is. Dat maakt deze vuistbijl minimaal tienmaal ouder dan verondersteld. Ook is de conclusie op z’n plaats dat het een zeldzaam voorwerp is. In Overijssel zijn naast deze ‘Belsbijl’ namelijk tot nu toe slechts drie vuistbijlen gevonden. De Belsbijl is nog eens extra bijzonder door de afwijkende verwering. Dit werktuig en zijn geologische context verdienen daarom veel meer (wetenschappelijke) aandacht dan tot nu toe het geval is.

Inleiding
In 1982 publiceerde Stapert een bijzonder vuurstenen artefact dat Johan ten Hoopen vlakbij de Molen van Bels had ontdekt. Het werktuig heeft qua bewerking en vormgeving de kenmerken van een middenpaleolithische vuistbijl. De verwering van de vuistbijl wijkt echter sterk af van de tot dan toe gepubliceerde, Noord-Nederlandse vondsten uit deze periode(1). De vuistbijl vormt vooral een anomalie omdat windlak afwezig is en het een ‘vers’, onverweerd uiterlijk zou hebben. Volgens Stapert ontbreekt plaatselijk een inbeddinglaag die de afwezigheid van windlak kan verklaren. Hij concludeerde daarom dat de vuistbijl uit een veel jongere periode, het Neolithicum, moet stammen.

Omdat vuistbijlen typologisch zeer ongewoon zijn voor het Neolithicum, is deze conclusie niet erg bevredigend. In een eerder artikel hebben wij al eens geopperd dat de neolithische datering onzeker is. Ook kondigden wij toen aan de plaatselijke geologie en de vuistbijl nogmaals onder de loep te nemen. De resultaten daarvan vindt u in dit artikel.

In onze analyse betrekken we, naast artikelen die ten tijde van de oorspronkelijke publicatie van Stapert reeds verschenen waren, publicaties die later het daglicht zagen. Deze ‘post–1982-gegevens’, afkomstig van diverse middenpaleolithische sites, geven aan dat de kennis over de verwering van middenpaleolithen in deze periode behoorlijk toegenomen is.

Centraal in dit artikel staat de vraag hoe oud de vuistbijl van De Molen van Bels is. Alvorens wij nader ingaan op deze vraag, zetten wij eerst de gegevens op een rij die wij hebben verkregen door onderzoek. Ook bespreken wij de gegevens die in het artikel van Stapert (1982) zijn vermeld.

Vondstgeschiedenis & vindplaats
De vuistbijl is gevonden in een landschappelijk pareltje: het dal van de Mosbeek, niet ver van het dorp Mander. Hier bevinden zich twee pittoreske watermolens, de Molen van Frans en de Molen van Bels. Laatstgenoemde molen werd in 1711 in gebruik genomen als papiermolen.

Het water van de Mosbeek stroomt de Molen van Bels binnen via een door mensenhanden aangelegd waterkanaal, dat niet per se samenvalt met de oorspronkelijke loop van de meanderende beek. De Mosbeek voert voortdurend fijn zand aan, waardoor het kanaal langzamerhand dichtslibt. Uitdieping van het waterkanaal is daarom van tijd tot tijd nodig. Tijdens deze onderhoudswerkzaamheden trof Johan ten Hoopen begin jaren tachtig de vuistbijl aan. Deze medewerker van Landschap Overijssel vond de steen onder het wateroppervlak, twee ‘schepsteken’ diep, op zo’n 40 à 50 cm diepte (pers. med.). Dit impliceert dat de vuistbijl mogelijk uit de oorspronkelijke vondstlaag geschept is.

Landschap & geologie
Het dal van de Mosbeek is één van de vele erosiedalen op de flank van de stuwwal van Ootmarsum. Deze stuwwal is gevormd door de stuwende werking van de Saalien-gletsjer tijdens het laatste stadiaal van deze ijstijd (Saalien III, rond 150.000 jaar geleden). Volgens de geologische kaart van dit gebied (Almelo Oost/Denekamp 1993) ligt op de stuwwal hier en daar keileem. Dit geeft aan dat de gletsjer de stuwwal overreden heeft. Na het afsmelten van het gletsjerijs ontstonden de erosiedalen, waaronder waarschijnlijk het stroomdal van de Mosbeek, die zorgden voor de afvoer van water en sediment (Toelichting bij de Geologische kaart van Nederland 1993).

Om een beeld te krijgen van de geologie heeft Stapert (1982) in de nabijheid van de vindplaats enkele boringen verricht. De exacte locaties zijn jammer genoeg niet vermeld. Op grond van zijn onderzoek komt hij tot de volgende stratigrafie:

laag 1 (0 – 60 cm) - de verstoorde toplaag

laag 2 (60-130 cm) - grof zand met veel grind dat uitgespoeld is door de beek en dat mogelijk dateert uit het Pleniglaciaal van het Weichselien

laag 3 (130 – 160 cm) - sediment bestaande uit grijs-groen lemig zand daterend uit het Tertiair en gestuwd door de Saalien-gletsjer. Deze laag is ook terug te vinden op de geologische kaart (1993).

Omdat wij op de hoogte waren van de exacte vindplaats van de vuistbijl, was het mogelijk in de directe omgeving een booronderzoek uit te voeren. Zoals eerder aangegeven is de vuistbijl in de bodem van het waterkanaal aangetroffen. Ten noorden van dit kanaal bevindt zich een opvallend steile helling (Afb. 1 en 2, zie H). Deze noordelijke helling hebben we vanaf de top in de richting van de oever afgeboord (Afb. 3 boorraai 1). Aan de voet van de helling, direct naast de vindplaats, hebben wij vervolgens zes boringen gezet (Afb. 2 boorraai 3). Ten slotte hebben we ook aan de veel vlakkere, zuidelijke kant van het waterkanaal diverse boringen uitgevoerd. Niet alleen op deze zuidelijk oever (Afb. 2 boorraai 2), maar ook meer in zuidelijke richting in de omgeving van de speeltuin van de Molen van Bels (Afb. 2 boorraai 1).

Opvallend is dat we tijdens de 25 boringen nergens de grindhoudende laag – laag 2 – hebben aangetroffen; het Tertiaire grijs-groen zand (laag 3) daarentegen wel. Dit echter alleen ten zuiden van het waterkanaal; dus in het vlakke stroomdal (Afb. 2, zie L). Wellicht is dit sediment ook in het noordelijk deel aanwezig, maar is deze laag, door de steile helling en dus de diepe ligging ten opzichte van het maaiveld, niet bereikbaar met de boor.

De noordelijke stratigrafie gaf een heel ander beeld te zien dan de zuidelijke. Ongeveer een halve meter ten noorden van het waterkanaal, aan de voet van de steile helling troffen we, op ongeveer 100 cm diepte, een sterk lemige laag aan zonder grind en stenen. Wij noemen deze vanaf nu de leemlaag. Dit sediment wijkt duidelijk af van het Tertiaire sediment en het keileem (Afb. 3 en 4).

De vuistbijl is zeer intensief bewerkt, zelfs dusdanig dat de afslagnegatieven nagenoeg het hele oppervlak van de bijl overdekken. Daardoor is niet goed vast te stellen of de vuistbijl op een afslag gemaakt is, hoewel dit gezien de vorm en bewerking wel waarschijnlijk is. Er zijn amper natuurlijke vlakken op de vuistbijl te vinden. Alleen aan de talon (basis) is een restant cortex te zien. Het is een platte hartvormige vuistbijl met een talon die niet-snijdend is. Vanuit technisch oogpunt is de vuistbijl prima gemaakt; zo ontbreken hinges volledig.

Beide kanten van de vuistbijl glanzen enigszins. Deze glans is uniform aanwezig. Ook in de lagere delen van het oppervlak is glans te zien (bijvoorbeeld tussen slaggolven en in holtes). Enkele randbeschadigingen laten een duidelijk verschil zien tussen het verse en het glanzende oppervlak (Afb. 6). Vooral kant 2 laat witte patina zien. Het gaat om steperige witte patina, die ook wel vermicule-patina genoemd wordt (vermicule = wormvormig).

Aanwijzingen voor de aanwezigheid van windlak en kleurpatina zijn er niet. De recente randbeschadigingen laten geen duidelijk kleurverschil zien tussen het verse en verweerde oppervlak (Afb. 6). IJzeraanhechting is op enkele plaatsen aanwezig.